Βίκτωρ Ουγκώ, ο φιλέλλην ποιητής – Αναστάσιος Αγγ. Στέφος
Βίκτωρ Ουγκώ, δημοσιεύεται στο αγγλικό περιοδικό «The Graphic», 13 Οκτωβρίου 1877.
Ο Βίκτωρ Ουγκώ (Victor Hugo, 1802-1885), επιφανής Γάλλος ποιητής, μυθιστοριογράφος, δραματουργός, ζωγράφος, εκδότης και πολιτικός, μια χαρισματική και πολυσχιδής προσωπικότητα, από τις φωτεινότερες μορφές του γαλλικού λογοτεχνικού πανθέου του 19ου αιώνα, γεννήθηκε στην πόλη Besançon [Μπεζανσόν της ανατολικής Γαλλίας] και ήταν γιος ανώτερου αξιωματικού του γαλλικού στρατού. Σε ηλικία 15 ετών δημοσίευσε τους πρώτους στίχους του, Cahiers de vers français, εκδηλώνοντας την ποιητική του κλίση, και, μετά από δύο έτη, θα εκδώσει με τον αδελφό του Abel, το περιοδικό Conservateur littéraire, δημοσιεύοντας άρθρα που προδίκαζαν τη λαμπρή του σταδιοδρομία και τη βράβευσή του στον ποιητικό διαγωνισμό της Ακαδημίας της Τουλούζης (1819). Από το 1823 εκδίδει με άλλους νέους το περιοδικό Γαλλική Μούσα (Muse française).
Αντίθετος με το ρεύμα του κλασικισμού, εξελιχθείς σε πρωτεργάτη της ρομαντικής κίνησης, υπεραμύνεται των ιδεών για κοινωνική ισότητα και καταδίκη της αδικίας, υπέρμαχος της δημοκρατίας και με παιδεία με βαθιές ρίζες στη Γαλλική Επανάσταση.
Γνήσιο τέκνο του Γαλλικού Διαφωτισμού, εξελέγη μέλος της Γαλλικής Ακαδημίας (1841), μέλος στη Βουλή των Ομοτίμων (1845), Βουλευτής Παρισίων (1871) και γερουσιαστής του νομού Σηκουάνα (1876).
Η επανάσταση του 1848, τον έριξε στη δίνη της πολιτικής. Συντηρητικός στην αρχή και βασιλόφρων, μεταστρέφεται σε φανατικό και ακραιφνή δημοκράτη, εναντίον του Ναπολέοντος Γ’ και μετά το πραξικόπημα του 1851 εξορίσθηκε στις Βρυξέλλες και στο Λονδίνο, για 18 χρόνια. Επέστρεψε στο Παρίσι, μετά την πτώση της αυτοκρατορίας (1870), και αναμείχθηκε πάλι με την πολιτική.
Πολυγραφότατος συγγραφέας[1] ο Ουγκώ έγινε πασίγνωστος με τα περίφημα κοινωνικά του μυθιστορήματα, με κορυφαίο έργο τους Αθλίους[2] (Les Misérables, 1862, μτφρ. Ιωάννης Σκυλίτσης – Ισιδωρίδης), το κοινωνικό ευαγγέλιο, όπως χαρακτηρίστηκε, αριστούργημα της γαλλικής λογοτεχνίας, που κυκλοφορούν την ίδια χρονιά με τη γαλλική έκδοση στο Παρίσι, ασκώντας, έτσι, ευεργετική επίδραση στους θεράποντες των Μουσών και στους ανθρώπους της διανόησης.
Άλλα γνωστά έργα του είναι: Τελευταία ημέρα ενός καταδίκου (Dernier Jour d’un condamné, 1829), Hernan (Ερνάνης, 1830), Notre–Dame de Paris (Παναγία των Παρισίων, 1831, μτφρ. Ιωάννης Καρασούτσας), Travailleurs de la mer (Εργάτες της θάλασσας, 1866), Torquemada (Τορκουεμάδα, 1882), κ.ά.
Βίκτωρ Ουγκώ (Victor Hugo, 1802-1885), λιθογραφία, 1869.
Ο θάνατός του, το Μάιο του 1885, έδωσε την ευκαιρία για μια επιβλητική δημόσια κηδεία στο Πάνθεον, ενώ, μερικές ημέρες προηγουμένως, είχε εκτεθεί σε δημόσιο προσκύνημα στην Αψίδα του Θριάμβου. Στον γενναιόδωρο και ακαταπόνητο φίλο του αναγεννώμενου Ελληνισμού συλλυπητήρια μηνύματα εστάλησαν από το γιο του Κανάρη, τους αντιπροσώπους της αλύτρωτης, ακόμη, Κρήτης και την αυλή του βασιλέως Γεωργίου Α’. Το μήνυμα του Πρωθυπουργού Θεόδωρου Δηλιγιάννη συνόψιζε θαυμάσια τη συμπαράσταση του ελληνικού λαού. «Ο Ελληνικός λαός θρηνεί στο πρόσωπο του Βίκτωρος Ουγκώ, τον πιο παλιό, τον πιο μεγαλόψυχο και τον πιο πιστό απ’ όλους τους Φιλέλληνες».
Ένα στεφάνι, με άσπρες καμέλιες, στολισμένο με μια γαλάζια κορδέλα, προκαλούσε τον θαυμασμό του πλήθους· προερχόταν από τους Έλληνες φοιτητές του Παρισιού, αφιερωμένο στον ποιητή των Orientales, που τραγούδησε με ενθουσιασμό την ηρωική ανεξαρτησία της Ελλάδας.
Με απόφαση του Δήμου Αθηναίων, μια οδός στο κέντρο της πρωτεύουσας φέρει το όνομά του, μνήμης και τιμής ένεκεν, και ακόμη οδοί σε έξι άλλους δήμους τής Αττικής και στον Πειραιά.
Η οικία του στο Παρίσι, στη πλατεία Βοσγίων,[3] έχει μετατραπεί σε Μουσείο Ουγκώ, με ενδιαφέρουσες αναμνήσεις από τις διάφορες περιόδους της ζωής τού ποιητή, ενώ μια μαρμάρινη προτομή του, έργο του γλύπτη Ροντέν, κοσμεί το Μουσείο, και ο Γ. Δροσίνης[4] έγραψε σχετικό ποίημα.
Ένθερμος φιλέλληνας[5] ο Ουγκώ ύμνησε στο ποιητικό του έργο τόσο την ελληνική εθνεγερσία[6] όσο και αργότερα, στη διάρκεια της Κρητικής Επανάστασης, το ελληνικό θάρρος και την ανδρεία, αντλώντας την έμπνευση από την Ελλάδα,[7] το δράμα των υπόδουλων Ελλήνων και τον αγώνα τους για την ελευθερία και τη λύτρωσή τους από τον τουρκικό ζυγό. Ήδη, από το 1828, ο Ουγκώ είχε την ηρωική Ελλάδα μέσα στο αίμα του, δίκην πνευματικής τροφής: «L’ Italie est ma mère et la Grèce est l’ aieule» (Την Ιταλία έχω μητέρα μου, προμάμμη μου την Ελλάδα).
Χαράλαμπος Ζυμβρακάκης
Ο Ουγκώ υπερασπίζεται, με θέρμη και ενθουσιασμό, την επανάσταση της Κρήτης, σε έξι επιστολές καταχωρημένες, κατά τα έτη 1866-69, και δημοσιευμένες, σε μετάφραση, στις στήλες της εφημερίδας των Αθηνών Εθνοφύλαξ.[8] Ο ποιητής υπεραμύνεται του δικαίου του κρητικού λαού για την ελευθερία της Κρήτης, αυτού του καλλίστου τόπου της οικουμένης, και την ένωσή της με τη μητέρα Ελλάδα, Έλληνες της Κρήτης! υπέρ υμών έχετε το δίκαιον και υπέρ υμών έχετε την λογικήν, αναφερόμενος και στον ήρωα της κρητικής επανάστασης Ζυ(ι)μβρακάκη,[9] στο ολοκαύτωμα του Αρκαδίου, την ιστορική μονή που κτίσθηκε από τον Ηράκλειο και η οποία «αποθνήσκει ως ηφαίστειον».
«Τα Ψαρά δεν είναι επικώτερα· το Μεσολόγγιον δεν είναι υψηλότερον. Η Κρήτη εξανέστη και καλώς εποίησεν».
Συγκλονιστική είναι η επιστολή που εστάλη, από τον Ομαλό Κυδωνίας, στις 16 Ιανουαρίου 1867, εν ονόματι του κρητικού λαού, από τους προύχοντες της Μεγαλονήσου και τον αρχηγό των τεσσάρων επαρχιών της Κρήτης (Σελίνου, Κισσάμου, Κυδωνίας και Αποκορώνου) Ι. Ζιμβρακάκη προς τον Βίκτωρα Ουγκώ να συμβάλει στην επίτευξη του έργου του. «Ποιητά, είσαι φως, είσαι ποιητής των λαών, ως οι αρχαίοι αοιδοί… Συνέχισε το έργο σου… (Poète, tu es créateur, créateur des peuples, comme les chantres antiques… Achève ton œuvre). Και ο Ουγκώ απαντά, Je continue… Συνεχίζω.[10]
Γίνεται, επίσης, αναφορά στον νεαρό Γάλλο ταλαντούχο συγγραφέα Γουσταύο Φλουρένς, ο οποίος πολιτογραφήθηκε Κρητικός και προσέφερε τις υπηρεσίες του στην Κρητική Εθνοσυνέλευση· εξορίσθηκε, όμως, στη Μασσαλία και φυλακίσθηκε από την αστυνομία, αλλά απελευθερώθηκε χάρη στην παρέμβαση του ποιητή. Ο Φλουρένς απευθύνει στον δάσκαλο ευχαριστήρια επιστολή (25 Ιουλίου 1868).[11]
Ο Γκουστάβ Φλουρένς (Gustave Flourens, 1838-1871), με στρατιωτική στολή, 1871.
Τέλος, σε άλλη επιστολή του Βίκτωρος Ουγκώ προς τον κ. Βολουδάκη, Πρόεδρο της Κυβερνήσεως της Κρήτης (Φεβρουάριος 1869), ο ποιητής, εκφράζοντας τη συγκίνησή του, γράφει: «Η υπόθεση της Κρήτης είναι αυτή της Ελλάδας, και η υπόθεση της Ελλάδας είναι αυτή της Ευρώπης… Θεός και δύναμη είναι συνώνυμες λέξεις» (μτφρ. Δημ. Παντελοδήμος). (La cause de la Crète est celle de la Grèce, et la cause de la Grèce est celle de l’ Europe… Dieu et droit sont synonymes.).
Έτσι, φιλελεύθεροι πολίτες του δυτικού κόσμου, με συγκινητικά δημοσιεύματα και οικονομική δύναμη, ενίσχυσαν τον κρητικό αγώνα χάρη στην απήχηση της επιστολής του Βίκτωρος Ουγκώ, υπέρ του κρητικού ζητήματος, στη διεθνή κοινή γνώμη.
Παράλληλα, τα συγκλονιστικά επαναστατικά γεγονότα, όπως η καταστροφή της Χίου, η πολιορκία του Μεσολογγίου και η έξοδος των «Ελεύθερων Πολιορκημένων», η ναυμαχία του Ναυαρίνου βρίσκονται στο επίκεντρο της θεματικής του,[12] ενώ, αντίστοιχα, ο ποιητής εκθειάζει, με υψηλούς τόνους, τα κατορθώματα ηρώων, πρωταγωνιστών της Επανάστασης, όπως ο Κανάρης, στον οποίο αφιερώνει τρία ποιήματα, ο Διάκος, ο Μιαούλης, ο Τζαβέλλας, ο Μάρκος Μπότσαρης, «Ο Λεωνίδας της νέας Ελλάδας», κ.ά.
Στα 1824, ο θάνατος του Λόρδου Βύρωνα, στην Ιερά Πόλη, κάνει το Μεσολόγγι κέντρο της πανευρωπαϊκής ευαισθησίας και ο Ουγκώ θα μιλήσει, με αδελφικό θαυμασμό, για τον μεγαλόψυχο συμπαραστάτη της δόξας, της θρησκείας και της ελευθερίας, προσφέροντας το σπαθί του και τη λύρα του στους απογόνους των πρώτων πολεμιστών και των πρώτων ποιητών.
Τον Ιανουάριο του 1829, σε ηλικία μόλις 27 χρόνων, ο Ουγκώ εκδίδει την ποιητική του συλλογή, Les Orientales[13] (Τα Ανατολικά ή τα Ανατολίτικα), η οποία, σε διάστημα ενός μηνός θα κυκλοφορήσει σε επτά εκδόσεις, απηχώντας, έτσι, τη θερμή υποδοχή που είχε το έργο. Από τα 41 ποιήματα της συλλογής έξι είναι εμπνευσμένα από τον ελληνικό απελευθερωτικό αγώνα και την Επανάσταση του 1821. Με την έκδοση των Ανατολικών, λαϊκό ύμνο της Ελλάδας, με πανευρωπαϊκή αποθέωση, ο Ουγκώ συμμετέχει ενεργά στην ποιητική εκστρατεία της φιλελληνικής κίνησης, η οποία επισφραγίζεται με πλούσια παραγωγή συνθέσεων (στίχων, ωδών, τραγουδιών, διθυράμβων), με το χειμαρρώδη λόγο του που εκφράζει τις φιλελληνικής του ιδέες.
Τα ελληνικά ποιήματα της συλλογής γράφτηκαν στα έτη 1827 και 1828 και δημοσιεύθηκαν, αμέσως, ύστερα από το τέλος της επαναστατική περιόδου, το 1829· εξαίρεση μόνο αποτελεί το εκτενές ποίημα (37 στροφές), Les têtes du sérail (Τα κεφάλια του σαραγιού) (Μτφρ. Πέτρος Κ. Αθ. Κωνσταντινίδης – Ξενάκης, 1924). Το ποίημα αυτό, με υπότιτλο το σαιξπηρικό στίχο του Humlet, O horrible! O horrible! most horrible! δημοσιεύθηκε, για πρώτη φορά, στο γαλλικό τύπο, το 1826, λίγο μετά την ηρωική έξοδο του Μεσολογγίου, μέσα σ’ ένα ευρωπαϊκό κλίμα συγκίνησης, συμπάθειας και σταυροφορίας, για επέμβαση, που προκάλεσε η είδηση της καταστροφής της Ιεράς Πόλης. Missolongui n’ est plus! Frères, Missolongui nous réclame (Το Μεσολόγγι, αδέλφια μου, το καπνισμένο μας καλεί).[14]
Ο ποιητής, με φρικιαστικές σκηνές, που μετουσιώνουν το σπαραγμό σε μεγαλείο, παρουσιάζει τα 6.000 κομμένα κεφάλια των Μεσολογγιτών, που είχαν σταλεί στον Σουλτάνο να στολίζουν, χλωμά, τις πύλες του σαραγιού (τουρκ. saray), σε αντίθεση με τα ανθισμένα τριαντάφυλλα, τα γιασεμιά και τους κρίνους· τρία από αυτά τα κεφάλια, στημένα σε μια από τις καταραμένες πύλες, σαν αέτωμα σε επιτύμβιες στήλες, του Κανάρη, του Μπότσαρη και του επισκόπου Ρωγών Ιωσήφ, αρχίζουν να συνομιλούν, σαν μια ψαλμωδία, σκιές τρισαγιασμένες (ombres saintes), εξιστορώντας τα κατορθώματά τους, την πτώση του Μεσολογγίου και το θάνατό τους. “Pléiade de héros! Trinité de martyrs” (=Πλειάδα ηρώων! Τριάδα μαρτύρων).
Η πρώτη φωνή του Κανάρη αναφέρεται στην πολεμική του δράση με τα πυρπολικά και την υπεράσπιση του Μεσολογγίου:
Τη ναυαρχίδα με τριπλά κανόνια και ζωνάρια κι αυτήν τον καπετάν πασά θα κάψω με καλό!
Κι αν διπλαρώσω μια φορά και το μπουρλότο ανάψω με φλόγες τ’ όνομά μου εγώ στην πρύμη της θα γράψω.
Η δεύτερη φωνή του Μάρκου Μπότσαρη (1790-1823), Σουλιώτη αγωνιστή, ηγετικής μορφής της Επανάστασης στη Ρούμελη, θαμμένου στο Μεσολόγγι, αναφέρεται στην εκσκαφή του τάφου του από τους Τούρκους και στην αποκοπή της κεφαλής του.
Σα μπήκαν μέσα οι άπιστοι το μνήμα μου τ’ ανοίξαν, Κόψανε το κεφάλι μου ‘πό το νεκρό κορμί,
Με τα δικά σας στο σακκί του Τάρταρου τα ρίξαν.
Η τρίτη φωνή του επισκόπου Ιωσήφ,[15] που ασκούσε μητροπολιτικά καθήκοντα στο Μεσολόγγι, περιγράφει ρεαλιστικά την πείνα που επικρατούσε στην πολιορκημένη πόλη, και τον μαρτυρικό του θάνατο στην Άγια Τράπεζα. Ο ποιητής καταλήγει και για τους τρεις, με τους ακόλουθους στίχους:
Κανάρη, Βότσαρη, Ιωσήφ, ψυχές τρισαγιασμένες…
…Σας προσκυνούν στις εκκλησιές, παπά, πολεμιστή και ναύτη· Ουρανός κι Όλυμπος σας καρτερούνε χώρια, τριάδα, εσείς μαρτυρική και πούλια ηρώων πανώρια!
Βέβαια, στην επανέκδοση του ποιήματος ο Ουγκώ διευκρινίζει ότι όλες οι εφημερίδες είχαν αναγγείλει εσφαλμένα τον θάνατο του τρομερού μπουρλοτιέρη, όταν είχε σπεύσει με τα πυρπολικά του για ενίσχυση του Μεσολογγίου· δικαιολογεί, με τον τρόπο αυτό, τον πρόωρο επικήδειο για τον Κανάρη, αυτός που στην πραγματικότητα έφτασε σε τόσο βαθιά γεράματα, όσο σχεδόν και ο ίδιος ο ποιητής (1793-1877), διατελέσας και Πρωθυπουργός.
Το 1827, γράφει το ποίημα Navarin («Ναυαρίνο»), (μτφρ. Πέτρος Κ. Αθ. Κωνσταντινίδης – Ξενάκης, 1924), μακροσκελή σύνθεση σε 41 στροφές, σε διαφορετικά μέτρα, κατανεμημένες σε εφτά μέρη. Προτάσσονται, ως επιγραφή, δύο ακροτελεύτιοι στίχοι από τους Πέρσες του Αισχύλου.
«Ἰὴ ἰή, τρισκάλμοισιν.
ἰὴ ἰή, βάρισιν ὀλόμενοι (1075-1076)
(αχ, γι’ αυτούς που χάθηκαν με τα ελαφρά και τρίσκαρμα – με τρεις σειρές – καράβια).
Το ποίημα ανοίγει με την προσφώνηση στον Κανάρη.
Canaris! Canaris! pleure! Cent vingt vaisseaux!
Pleure! Une flotte entière!…
(Εκατόν είκοσι καράβια! Κλάψε την, Κανάρη, τώρα
τη μεγάλη αρμάδα. Πού ήσουν των πελάγων εσύ η μπόρα να σκορπίσεις χαλασμό;
Πώς τον Τούρκο να τσακίσουν μπόρεσαν χωρίς εσένα;)
και αναφέρεται στη συντριβή του τουρκικού στόλου στο Ναυαρίνο (1827), που σήμανε την ανεξαρτησία της Ελλάδας:
“La Grèce est libre, et dans le tombe Byron applaudit Navarin”
(Είναι η Ελλάδα ελεύθερη και με χαράς ωδή το Ναυαρίνο ο Βύρωνας στον τάφο τραγουδεί).
Εντυπωσιακή είναι, εξάλλου, η εικόνα της απαρίθμησης τριάντα περίπου τύπων καραβιών που αποτελούν τον τουρκικό στόλο και εκφράζουν τη ναυτική υπεροπλία, η οποία, όμως, συνετρίβη στη ναυμαχία.
Πέντε χρόνια ύστερα από το «Ναυαρίνο», το 1832, ο ποιητής, βαθιά φορτισμένος ακόμη από τις μνήμες του ελληνικού αγώνα, επανέρχεται με τη λυρική συλλογή του, Les chants du crépuscule (Τα τραγούδια του λυκόφωτος), στην ηρωική μορφή του Κανάρη, στο ομώνυμο ποίημα του Ά Canaris[16] (Προς τον Κανάρη, μτφρ. Αριστομένης Προβελέγγιος, 1885), αναφωνώντας με νοσταλγική πικρία:
Σ’ ελησμονήσαμεν, Κανάρη!…
Ελησμονήθης! σκέπει νυξ την μνήμην του βαθεία… Ηκούσθη εν μια στιγμή:
«Ελλάς! Αθήναι! Βότσαρη! Κανάρη, ον κοσμεί Μαρμαίρον ημιθέου στέμμα!…».
(Canaris! Canaris! nous t’ avons oublié!…
Nous t’ avons oublié. Ta gloire est dans la nuit… Nous avons in instant crié: -“La Grèce! Athènes! Sparte! Léonidas! Botzaris! Démosthènes!
Canaris, demi-dieu de gloire rayonnant!…»).
Στη συλλογή Orientales ανήκει το ποίημα Enthousiasme (Ενθουσιασμός, μτφρ. Πέτρος Κ. Αποστολίδης – Παύλος Νιρβάνας, 1886), σε οκτώ στροφές, με υπότιτλο το στίχο του ομοτέχνου του André Chénier: Allons, jeune homme! allons, marche!… (Εμπρός, νέε! Εμπρός, ολοταχώς…).
Με έξαρση και λυρικό οίστρο ο ποιητής προτρέπει όλους σε στράτευση στον κοινό αγώνα για την απελευθέρωση της Ελλάδας, με επικεφαλής τον Γάλλο φιλέλληνα στρατηγό Κάρολο Φαβιέρο[17] (1782-1855), δημοφιλέστατο στους Έλληνες, ο οποίος είχε εισέλθει στην πολιορκούμενη από τον Κιουταχή Ακρόπολη (13/12/1826).
En Grèce! en Grèce! adieu, vous tous! il faut partir!… Commande-nous, Fabvier, comme un prince invoqué!
(Στην Ελλάδα! Στην Ελλάδα! Εμπρός τώρα, είναι ώρα… Αρχηγός έλα, Φαβιέρε, διαλεχτός μέσ’ τις χιλιάδες…).
Το 1828, γράφονται τέσσερα ποιήματα που εμπεριέχονται στην ίδια συλλογή:
α. ο Κανάρης (Canaris, μτφρ. Πέτρος Κ. Αθ. Κωνσταντινίδης – Ξενάκης, 1924), 22 στροφές, με υπότιτλο το αρχαίο έμβλημα, Faire sans dire (Ενέργησε σιωπηλά), στο οποίο ο Ουγκώ εξυμνεί το θρυλικό πυρπολητή:
Μα ο Κανάρης, το δελφίνι, που η βαρκούλα του αυλακώνει τα νερά μ’ αποκοτιά!
στις φρεγάδες που τσακώσει για σημαία του στυλώνει του δαδιού του τη φωτιά.
(Mais le bon Canaris, dont un ardent sillon Suit la barque hardie,
Sur les vaisseaux qu’ il prend, comme son pavillon, Arbore l’ incendie!).
Ο Κωνσταντίνος Κανάρης σε λιθογραφία του Karl Krazeisen, 1828.
β. Η Lazzara, δέκα στροφές, θηλυκό όνομα του ανδρικού Λάζαρος, «Η Ελληνοπούλα» (μτφρ. Κ. Αθ. Κωνσταντινίδης – Ξενάκης, 1924), 10 στροφές, στο οποίο ο ποιητής υμνεί μια νέα και όμορφη Ελληνοπούλα. «Καὶ ἡ γυνὴ καλή τῷ εἴδει σφόδρα»,[18] (Et cette femme était fort belle) αναφέρει χαρακτηριστικά στον υπότιτλο, μια λυγερή και λεβέντισσα, σαν τις θαρραλέες Σουλιώτισσες κοπέλλες, συγκρίνοντάς την με τις τούρκισσες γυναίκες (σκλάβες, ευνοούμενες, σουλτάνες). Το ποίημα, με αρχικό τίτλο “Le klephte” (Ο Κλέφτης) παρουσιάζει την ελεύθερη Ελληνίδα, η οποία απαρνείται όλα τα καλά που της υπόσχεται ο Πασάς της Εύβοιας (Negrepont[19]=Νεγρεπόντε), προτιμώντας την ελεύθερη ζωή των κλεφτών:
«Μα άδικα ο πασάς ιδρώνει: ένας κλέφτης μαυρομάτης, την περήφανη τη φτώχεια πώχει πάντα συντροφιά, τίποτε δεν έχει δώσει μα της πήρε την καρδιά της·
έχει ο Κλέφτης βιό του μόνο το νεράκι από τη βρύση, τον αγέρα, το τουφέκι που ο καπνός τώχει μαυρίσει, το βουνό, τη λευτεριά».
…(Un klephte a pour tous bien l’ air du ciel, l’ eau des puits Un bon fusil bronzé par la fumée, et puis
La liberté sur la montagne).
Επιβεβαιώνεται, έτσι, η άμεση σχέση των ωδών του Ουγκώ με τα ελληνικά δημοτικά τραγούδια, τα οποία ο ποιητής γνώρισε από τη γαλλική έκδοση του Φωριέλ,[20] που είχε μεγάλη απήχηση στο λόγιο ευρωπαϊκό κοινό.
γ. Στο ποίημα, Le château – fort (Ο Πύργος του Αλή πασά) σε μετάφραση του Μιλτιάδη Μαλακάση (1902), με τον ευχετήριο, στα ελληνικά, υπότιτλο Ἔρρωσο!, ένα πεντάστροφο ποίημα, 30 στίχων, ο Ουγκώ αναφέρεται «στον βαρύ πύργο με τα λευκά μουράγια» του αιμοβόρου τυράννου Αλή πασά, και εύχεται εκ βάθους καρδίας, η μανιασμένη και αιώνια θάλασσα να το γκρεμίσει με τ’ άγρια κύματά της, υπενθυμίζοντας στους ταξιδιώτες, με τους δύο τελευταίους στίχους:
Ήταν εδώ τ’ Αλήπασα το κάστρο μιαν ημέρα»
(…Aux passagers muets il dise: c’ était là!).
δ. Πασίγνωστο, από τα χρόνια της μαθητικής μας ζωής, είναι το ποίημα Ελληνόπουλο[21] (L’ enfant, μτφρ. Κωστής Παλαμάς, 1885), σε έξι εξάστιχες στροφές, που συγκίνησε και εξακολουθεί να συγκινεί πάντα το ελληνικό κοινό. Ο Ουγκώ, ως πηγή έμπνευσής του είχε την ολοσχερή καταστροφή της Χίου, το 1822, όπως και ο επιφανής Γάλλος ζωγράφος Ευγένιος Delacroix (1798-1863), στον περίφημο πίνακά του Η σφαγή της Χίου[22] (Le massacre de Chio).
Ο ποιητής, με συγκινητικό τρόπο, αφηγείται το δράμα ενός μικρού παιδιού, «με θαλασσά ματάκια και μαλλάκια χρυσά», που κλαίει ολομόναχο στην κατεστραμμένη Χίο – το όνομα της ερημωμένης νήσου αναφέρεται τρεις φορές στην πρώτη στροφή.
Τούρκοι διαβήκαν. Χαλασμός, θάνατος πέρα ώς πέρα,
Η Χίος, τ’ ολόμορφο νησί, μαύρη απομένει ξέρα…
(Les Turcs ont passé là. Tout est ruine et deuil. Chio, t’ île des vins, n’ est plus qu’ un sombre écueil, Chio, qu’ ombrageaint les charmilles,
Chio, qui dans les flos reflétait ses grands bois…).
Η φρίκη και η ερήμωση αποτυπώνονται ρεαλιστικά στο σαιξπηρικό στίχο του υπότιτλου: “O horror! horror! horror!” (Μάκβεθ). Αριστουργηματικός είναι ο ακροτελεύτιος στίχος του συνθέματος με τον οποίο το φτωχό παιδάκι, «που κάθεται ξυπόλυτο στις ράχες» απαντά λακωνικά απορρίπτοντας όλες τις δελεαστικές προτάσεις του ξένου περαστικού:
«Τι θες κι απ’ όλα τ’ αγαθά τούτα: Πες! Τ’ άνθος, τον καρπό; Θες το πουλί!
-Διαβάτη, μου κράζει το Ελληνόπουλο με το γαλάζιο μάτι: Βόλια, μπαρούτη θέλω, να!
(-Ami, dit l’ enfant grec, dit l’ enfant aux yeux bleus, Je veux de la poudre et des balles).
Παράλληλα με τη συλλογή Τα Ανατολικά, ο Ουγκώ εκφράζει τις φιλελληνικές του διαθέσεις και σε άλλες συλλογές. Έτσι, στη συλλογή La légende des siècles (=Ο θρύλος των αιώνων), 1859, διακρίνεται ένα θεσπέσιο ποίημα, με τίτλο, En Grèce (Στην Ελλάδα), με λυρική πνοή και ερωτικό οίστρο, όπου ο ποιητής προσκαλεί την αγαπημένη του κάτω από τον ουρανό της Ελλάδας, ενδιαίτημα των Μουσών και θεοφιλή τόπο (cher aux dieux), με εξαίσιες ομορφιές, μυθολογικές αναφορές και λαμπρά ιστορικά ονόματα. «Το άσμα τούτο διά της πλαστικότητας, της γλυκύτητας και του πυρός αυτού εκπλήττει απαντών εν μέσω ζοφερών και υπερφυών συλλήψεων, ως το «Άσμα Ασμάτων» εν μέσω των σελίδων της Παλαιάς Γραφής», γράφει χαρακτηριστικά ο Κωστής Παλαμάς,[23] ο οποίος συνέθεσε, το 1902, το ποίημα Τα εκατόχρονα του Ουγκώ, αφιερωμένο στον Ψυχάρη.
Αναφορές γίνονται ακόμη και στις συλλογές Années funestes (Ολέθρια Χρόνια), 1868, όπου, στον Πρόλογο, η θυσία του Μπότσαρη συνδέεται με τη θυσία του ποιητή Βύρωνα,
Quand Botjaris périt, quand expire Byron…
Όταν χάνεται ο Μπότσαρης, όταν πεθαίνει ο Βύρων.
και στη συλλογή Feuilles d’ automne (Φθινοπωρινά φύλλα), 1831, όπου δίνεται η τραγική εικόνα[24] της Ελλάδας διαμελισμένης από τη χριστιανική διπλωματία:
La Grèce, notre mère, aqonise éventrée
(Η Ελλάδα, η μάνα μας, ψυχομαχάει σπαραγμένη).
Ολοκληρώνοντας, τα ελληνικά ποιήματα του Βίκτωρος Ουγκώ, με την αισθητική τους μορφή και τις υφολογικές τους αναζητήσεις, εκφράζουν εύγλωττα τις φιλελληνικές προθέσεις του ποιητή,[25] που έμεινε φίλος πιστός και αφοσιωμένος, σχεδόν ώς την τελευταία του πνοή στην αναστημένη Ελλάδα και, ταυτόχρονα, απηχούν τα ενθουσιώδη συναισθήματα συμπάθειας και αλληλεγγύης του γαλλικού λαού για τους Έλληνες που αγωνίζονται για την ελευθερία τους, συμβάλλοντας, παράλληλα, με τους φλογερούς του στίχους στην ακτινοβολία της φιλελληνικής ποίησης στην Ευρώπη.
Υποσημειώσεις
[1] Η έκδοση των Απάντων του, σε 40 τόμους, έγινε το 1886, Βλ. Oeuvres complètes, Paris, 1984, p.p. 54-64.
[2] Πρβλ. Φάνη Κωστόπουλου, «Η ποίηση του Ουγκώ στους Αθλίους», Φιλολογική, 82 (2003), σσ. 79-81.
[3] Η πλατεία των Βοσγίων (Place de Vosges), μια από τις ωραιότερες της πόλης του Παρισιού, με μεγαλοπρεπή κτίρια, υπήρξε θέατρο πολλών ιστορικών γεγονότων ανά τους αιώνες. Η Madame de Sévigné γεννήθηκε εδώ το 1626, όπου διέμενε και ο καρδινάλιος Richelieu.
[4] Σ’ ένα μνημείο του Victor Hugo (14/7/1921), Πύρινη Ρομφαία. Βλ. Αναστάσιος Αγγ. Στέφος, Ο Γεώργιος Δροσίνης και τα Γαλλικά Γράμματα. Έκδοση του Συλλόγου «Οι Φίλοι του Μουσείου Γ. Δροσίνη», Κηφισιά 2020, σσ. 15-16.
[5] Βλ. Ο Βίκτωρ Ουγκώ και η Ελλάδα – Victor Hugo et la Grèce (Επιλογή – επιμέλεια κειμένων: Δημήτρης Παντελοδήμος), Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών, Βιβλιοπωλείο Κάουφμαν, Αθήναι 2002.
[6] Βλ. Λουκία Δρούλια: Βίκτωρ Ουγκώ. Ο ρομαντικός συγγραφέας, ο οραματιστής στοχαστής, ο φιλέλληνας. 200 χρόνια από τη γέννησή του. Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών (Ε.Ι.Ε.), Αθήνα 2002.
[7] Βλ. Δέσποινα Προβατά, «Η απήχηση του Βίκτωρος Ουγκώ στην Ελλάδα κατά τον 19ο αιώνα», ό.π. σσ. 99-121.
[8] Lettres – Επιστολές. Hauteville – House, 2/12/’65 – 17/12/’67 – 9/7/’68 – 6/2/’69. Actes et Paroles.
[9] Ο Ιωάννης Ζυ(ι)μβρακάκης (1818-1900), μέλος της μεγάλης κρητικής οικογένειας, από την επαρχία Κυδωνίας, στρατιωτικός, που έφτασε ως το βαθμό του υποστρατήγου, έλαβε μέρος, επικεφαλής εθελοντικού σώματος, στις πολεμικές επιχειρήσεις του 1866.
[10] Βλ. Roger Milliex, «Ο Βίκτωρ Ουγκώ πιστός φίλος της Ελλάδας» σελ. 248, ό.π. Ο Βίκτωρ Ουγκώ και η Ελλάδα, σσ. 221-267.
[11] Νάπολη, 25 Ιουλίου 1868. Δάσκαλε, Χάρη σε σας βρίσκομαι εκτός φυλακής και κινδύνου. Οι κυβερνήσεις εξαναγκάστηκαν, από την κοινή συνείδηση, να ελευθερώσουν τον άνδρα που τον υπερασπίζεται ο Βίκτωρ Ουγκώ. Ο Μπαρμπές σας χρωστάει τη ζωή του· εγώ σας οφείλω την ελευθερία μου Γουσταύος Φλουρένς (Μτφρ. Δημήτρης Παντελοδήμος), ό.π. σ. 44.
[12] Βλ. Αναστασίου Αγγ. Στέφου, «Τα φιλελληνικά ποιήματα του Βίκτωρος Ουγκώ» Φιλολογική, 82 (2003), σσ. 76-78.
[13] Βλ. Ιωάννα Κωνσταντουλάκη – Χάντζου, «Τα Ανατολίτικα ποιήματα του Βίκτωρος Ουγκώ και το δημοτικό μας τραγούδι». Διαβάζω, 111 (1985), σσ. 32-36.
[14] Ο Ουγκώ ασφαλώς εμπνέεται από τον αντίστοιχο στίχο του André Chénier, στους Ιάμβους του. Βλ. Νι κολάου Μ. Τσάγκα, Αρχαίαι ελληνικαί επιδράσεις επί το έργον του André Chénier, Αθήναι 1975, σσ. 108-109.
[15] Ο Ιωσήφ (1776-1826), χειροτονήθηκε επίσκοπος Κοζύλης και Ρωγών από το μητροπολίτη Άρτης Πορφύριο και ανέλαβε μητροπολιτικά καθήκοντα, μετά την αναχώρησή του, στη χειμαζόμενη πόλη, συντελώντας στην εμψύχωση των μαχητών. Στενός φίλος του Βύρωνα, χοροστάτησε στην κηδεία του. Οχυρωθείς σε μύλο, στη νησίδα του Ανεμόμυλου, τον ανετίναξε. Οι Τούρκοι τον βρήκαν βαριά τραυματισμένο και τον απαγχόνισαν. Μνημείο με ανάγλυφη την προτομή του κοσμεί το Ηρώον του Μεσολογγίου. Μία οδός στην Αθήνα, κοντά στους στύλους του Ολυμπίου Διός, φέρει το όνομά του.
[16] Πρβλ. Ανδρέα Κάλβου. Τα Ηφαίστεια, με τον τριπλό παιάνα για τον Κανάρη, στην τελευταία στροφή (39),
Κανάρι! και τα σπήλαια της γης εβόουν, Κανάρι,- Και των αιώνων τα όργανα ίσως θέλει αντηχήσουν πάντα Κανάρι.
Η ωδή, ενδεχομένως, να αποτέλεσε πηγή έμπνευσης του Ουγκώ, ο οποίος τη γνώριζε από τη γαλλική μετάφραση:
Odes nouvelles de Kalvos de Zante
Πρβλ. Γ. Δροσίνη Το τάμα του Κανάρη (Πύρινη Ρομφαία).
[17] Πρβλ. το εγκωμιαστικό δεκατετράστιχο ποίημα του Γεωργίου Δροσίνη, Του Φαβιέρου εξακόσοι (Πύρινη Ρομφαία).
[18] Βασιλειών Β’. Κεφ. 11, στ. 2.
[19] Μεσαιωνική ονομασία της Εύβοιας από τη λατινική φράση niger pons = μαύρη γέφυρα, του Ευρίπου (Γριπονήσι).
[20] Claude Fauriel, Chants populaires de la Grèce moderne, Paris, Firmin – Didot, 1824-1825, τ. 1-2. Πρβλ. C. Fauriel. Ελληνικά δημοτικά τραγούδια (Επιμ. Αλ. Πολίτης), Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης. Ηράκλειο 2000.
[21] Το δημοφιλές ποίημα είχε ανθολογηθεί, κατά καιρούς, στα Νεοελληνικά Αναγνώσματα του Γυμνασίου, 1915 και 1936, στην ενότητα Γαλλική Λογοτεχνία και 1940, 1950, 1956, 1983 – Ξένη Λογοτεχνία. Πρβλ. Αλεξάνδρου Γ. Σαρή, Τα Νέα Νεοελληνικά Αναγνώσματα (του 1956). Ο Παπαδιαμάντης και ο Παλαμάς, Αθήνα 1957, όπου αναφέρει ότι ο Παλαμάς είχε φιλοτεχνήσει και άλλη μετάφραση: «Βόλια εγώ θέλω και μπαρούτι!», σ. 47.
[22] Μουσείο Λούβρου. Παρίσι. Βλ. «Η σφαγή της Χίου». Ιστορικά, 131 (2002) και Κωνσταντίνος Φραγκομίχαλος, Οι σφαγές της Χίου το 1822, Χίος 1999. Πρβλ. Γ. Δροσίνη, Χίος (Φευγάτα Χελιδόνια), αφιερωμένο στο φίλο του αρχαιολόγο και ακαδημαϊκό Κ. Κουρουνιώτη (1872-1945).
[23] Εστία, 26 Μαΐου 1885. Βλ. Κωστής Παλαμάς «Ο Βίκτωρ Ουγκώ εν Ελλάδι», στο Ο Βίκτωρ Ουγκώ και η Ελλάδα, ό.π. σσ. 181-189.
[24] Στα 1855 η Ελλάδα εξακολουθεί να «ψυχομαχεί» και να «πενθεί» κάτω από το διάφανο φως του ουρανού της, στο ποίημα «Cérigo» της συλλογής Les Contemplations (Οραματισμοί).
…ce roc solitaire
Et triste, qui fut jadis Cythère…
(Αυτός ο βράχος, ο μοναχικός και θλιβερός, το Τσιρίγο, που κάποτε ήταν Κύθηρα). Βλ. Roger Milliex, Ο Βίκτωρ Ουγκώ, πιστός φίλος της Ελλάδας, ό.π. σσ. 248-249.
[25] Βλ. Anna Tabaki, «L’ impact de l’ œuvre et le la pensée de Victor Hugo en Grèce”, Folia Neoellenica, t. VII (1985-1986), σσ. 73-77. Πρβλ. Μάγδα Φουσέκη, «Βίκτωρ Ουγκώ: ο ρομαντικός επαναστάτης». Φιλολογική 82 (2005), σσ. 73-74.
Αναστάσιος Αγγ. Στέφος
Διδάκτωρ Φιλολογίας, Επίτιμος Σχολικός Σύμβουλος και π. Πρόεδρος της ΠΕΦ.
47ο Συνέδριο της Πανελλήνιας Ένωσης Φιλολόγων με τίτλο, «Το 21 στα Γράμματα και στις Τέχνες», 4 – 7 Νοεμβρίου, 2021. Δημοσιεύεται στο: Πανελλήνια Ένωση Φιλολόγων, Σεμινάριο 47, «Το 1821 στα γράμματα και στις τέχνες», Αθήνα 2023.
Οι επισημάνσεις με έντονα γράμματα και οι εικόνες που συνοδεύουν το κείμενο οφείλονται στην Αργολική Αρχειακή Βιβλιοθήκη.